Տօներ, Աւանդութիւններ. Համբարձում

Պատրաստեց՝ ՇՈՒՇԻԿ ՄԱՒԻՍԱԳԱԼԵԱՆ

Զատիկէն ճիշդ քառասուն օր ետք կը նշուի Համբարձման, կամ ինչպէս ոմանք կը կոչեն, վիճակի կամ կաթնապուրի տօնը: Անիկա Քրիստոսի յարութիւն առնելէն ետք երկրի վրայ քառասուն օր շրջելու եւ ապա երկինք համբառնալու պատկերացումն է քրիստոնէական տօնացոյցի մէջ:

Համբարձումը շարժական տօն է, ամէն տարի տարբեր թուականի կը նշուի, սակայն ան միշտ կը զուգադիպի հինգշաբթի օրուան, իսկ հանդիսութիւնները կը սկսին չորեքշաբթի: Այդ չորեքշաբթին կիները «Ծաղկամօր կիրակի» կը պահէին, այսինքն կարգ մը աշխատանքներէ կը խուսափէին ի պատիւ «Ծաղկամօր», որպէսզի ան իրենց երեխաներէն հեռու պահէ «ծաղիկ» ու «կարմրուկ» հիւանդութիւնները:

Ծաղկամայրը, ըստ աւանդութեան, Վարվառէ անունով կոյս մըն է, որուն քրիստոնէութիւնը ընդունելուն պատճառով հետապնդեր է իր կռապաշտ հայրը, եւ ան Արեւմտեան Հայաստանէն փախչելով` եկեր ապաստաներ է Աշտարակի մօտ գտնուող Արայի լեռը: Հայրը զայն հետապնդեր է, եւ շրջանի հովիւները մատներ են Վարվառէի թաքստոցը: Յուսահատ Վարվառէն նահատակուելէ առաջ Աստուծմէ խնդրեր է, որ ծաղիկ ու կարմրուկ հիւանդութիւն ունեցող մանուկները իր անունով բուժուին: Աստուած կատարեր է անոր խնդրանքը, եւ Վարվառէին աղօթող մայրերուն զաւակները բուժուեր են այդ հիւանդութիւններէն:

Նոյն առիթով Վարվառէն անիծեր է իր տեղը մատնած հովիւները, վերջիններս եւ իրենց ոչխարները քարացեր են: Մինչեւ այսօր աշտարակցիները ցոյց կու տան այդ քարերը: Համբարձման չորեքշաբթի եւ հինգշաբթի օրերը Արայի լերան շրջակայքի ժողովուրդը Ծաղկեվանք ուխտի կ՛երթայ:

Ուխտագնացութիւն դէպի Ծաղկեվանք

Ծաղկեվանքը կոյս Վարվառէի մահարձանը կը համարուի. Մամռոտ վանքին մէջ կայ աղբիւր մը, որ բուժիչ յատկութիւններ ունի. կ՛ըսուի, թէ աղբիւրը սկիզբ առած է Վարվառէի արցունքներէն:

Կաթնապուրի Արարողութիւն

Համբարձման օրը բոլոր տուներուն մէջ առտու կանուխ կաթնապուր կ՛եփէին: Ոմանք կաթնապուրի կաթսային տակ վառող կրակին մէջ կ՛այրէին եօթը աղօթքով հանգուցուած ձեռքի կապը:

Հայաստանի որոշ շրջաններու մէջ կաթնապուրը կ՛եփէին խմբովի` արտերուն մէջ եւ քանի մը շերեփ կաթնապուր կը թափէին արտերուն շուրջը` բերքի առատութիւն ապահովելու եւ արտը կարկուտէն ու վնասակար միջատներէն պաշտպանելու համար:

Համբարձման օրուան կաթնապուրը մատաղ էր, անիկա կը բաժնուէր առնուազն եօթը տուն:

Շատ մը ընտանիքներ Զատիկէն մինչեւ Համբարձում կաթնապուր չէին եփեր, որպէսզի կովերուն կաթը չպակսի, իսկ Համբարձումին առաջին անգամ եփուող կաթնապուրը յատուկ հանդիսութեամբ կ՛ուտուէր:

Վիճակի Արարողութիւն

Անցեալին վիճակի արարողութիւնը կը կատարուէր բացօթեայ, դաշտերուն մէջ: Աղջիկները կը բազմէին խոտերուն վրայ, իրենց մէջտեղը կը զետեղէին վիճակի փարչը, հարսի հագուստով անչափահաս աղջնակը կը նստեցնէին փարչին քով` երեսը քողով ծածկուած: Իբրեւ անարատ եւ միամիտ երեխայ` ան էր, որ իւրաքանչիւր բախտագուշակ քառեակ երգէն ետք պիտի հանէր նշանները փարչին մէջէն:

Աղջիկներուն խումբը առաջին երգը կը նուիրէր վիճակի փարչին.

Ասկէ ետք կը սկսէր հարիւրաւոր քառեակներու երգը, իսկ բազմութիւնը դրական վիճակ ինկած նշանի տիրոջ ուրախութիւն կը բաժնէր եւ կը մխիթարէր բացասական վիճակ ինկած նշանի տիրոջ.

Բախտաւոր, դրական վիճակի պարագային խումբը կ՛երգէր.

Վիճակի արարողութիւնը վերջ գտնելէ ետք փարչին ջուրը կը թափէին արտերը: Շիրակի շրջանին մէջ հիւանդներուն տէրերը այս ջուրէն տուն կը տանէին եւ իրենց հիւանդին գլխուն կը քսէին, որպէսզի վերջինս շուտ առողջանայ եւ կազդուրուի:

Երեկոյեան, տունդարձի երգը կը հաստատէր տօնին աւարտը եւ կը սկսէին աշխատանքով յագեցած օրերը:

Ստուգենք Մեր Գիտելիքները

Ի՞Նչ Գիտենք
Մայրերու Օրուան Մասին

– 1 –

Հայաստանի մէջ մայրերու տօնը կը նշուի ապրիլին:

Ճի՛շդ, Հայաստանի մէջ ապրիլ 7-ը «Մայրութեան եւ գեղեցկութեան օր» է: Ամէն տարի նոյն օրը Հայ առաքելական եկեղեցին կը նշէ Ս. Աստուածածինի աւետման օրը:

– 2 –

Հայոց դիցաբանութեան մէջ Անահիտ աստուածուհին կը կոչուէր «Ոսկեմայր»:

Ճի՛շդ, Անահիտ դիցուհին պտղաբերութեան, արգասաւորութեան, ծննդաբերութեան եւ ռազմի աստուածուհին էր: Զայն կոչած են` «Ոսկեմայր», «Սնուցող մայր», «Մեծ տիկին», «Ոսկեմատն»… քրիստոնէութեան շրջանին Անահիտի պաշտամունքը վերածուեցաւ Մարիամ Աստուածածինի պաշտամունքին:

– 3 –

Մայրերու օրը ծագում առած է Հռոմէն:
Սխալ, մայրերու հանդէպ առաջին պաշտամունքները ծագում առած են Հին Յունաստանէն: Գարնան մեծ շուքով կը պատուէին «Ռէա»-ն` Զեւսի մայրը: Աւելի ուշ հռոմէացիք Ռէան փոխարինեցին Սիպէլով, որ ճանչցուած էր որպէս «Մեծ դիցուհի» եւ «Աստուածներու մայր»:

– 4 –

Աշխարհի չորս ծագերուն մայրերու տօնը կը նշուի մայիսին:

Սխալ, արաբական երկիրներու մեծամասնութիւնը մայրերու տօնը կը նշէ մարտին, Եւրոպան, Մ. Նահանգները, Քանատան, Աւստրալիան, Հարաւային Ամերիկան` մայիսին, Արժանթինը` հոկտեմբերին, Ռուսիան` նոյեմբերին, Մոնկոլիան` յունիսին եւ այլն…

– 5 –

Եգիպտոսը մայրերու տօնը կը նշէ Լիբանանի նման` մարտ 21-ին:
Ճիշդ, նախագահ Կամալ Ապտել Նասեր սկիզբը ծիծաղելի համարած է մայրերու տօնի առաջարկը, բայց յետոյ տեղի տուած է: Այսպէս, 1956-ին մարտ 21-ը Եգիպտոսի մէջ հռչակուած է մայրերու տօն:

– 6 –

Եթովպիայի մէջ մայրերու տօնը կախեալ է անձրեւներէն:
Ճիշդ, Եթովպիոյ մէջ մայրերու տօնի ճշգրիտ թուական չկայ. եթովպիացիք կը սպասեն, որ անձրեւները դադրին… Այսպէս, հոկտեմբերին կամ նոյեմբերին, երբ երկինքը պայծառանայ, ընտանեկան բացօթեայ խրախճանքներ կը կազմակերպուին: Եռօրեայ այդ խրախճանքը կը կոչուի «Անթրոշթ»:

– 7 –

Նախագահ Ուիլսընի օրով մայրերու տօնը պաշտօնապէս ճանչցուեցաւ Մ. Նահանգներու մէջ:

Ճիշդ, 1872-ին Ճուլիա Ուարտ Հաու մայրերու տօնի գաղափարը յղացաւ Մ. Նահանգներու մէջ: 1907-ին Աննա Ճարվիս անունով այլ ամերիկուհի մը վերակենդանացուց գաղափարը եւ այդ օրերու ճերմակ մեխակը դարձաւ մայրերու տօնի խորհրդանիշ:

1914-ին նախագահ Ուիլսըն մայիսի 2-րդ շաբաթը հռչակեց մայրերու տօնի պաշտօնական թուական:

– 8 –

Գերմանիոյ մէջ մայրերու տօնին ամուսինները կը ծառայեն կիներուն…
Սխալ, այդ օրը մայրերը չեն աշխատիր, զաւակները կ՛ընեն ամէն բան: Նախ մայրերը օրը կը սկսին ճոխ նախաճաշով մը, ապա ընտանեկան պտոյտներ կը կազմակերպուին… Ոմանք ծաղիկ կամ տուրմ կը նուիրեն իրենց մայրերուն:

– 9 –

Չինաստանի մէջ միայն երիտասարդ մայրերուն վերապահուած է մայրերու տօնը:
Ճիշդ, Չինաստանի մէջ մինչեւ 35 տարեկան մայրերը առնչուած են այս տօնին հետ: Արդէն մայրերու տօնը պաշտօնապէս օրացոյցին վրայ անցած չէ…

– 10 –

Անգլիան վերջերս է, որ կը նշէ մայրերու տօնը:
Սխալ, արդէն տասնհինգերորդ դարէն անգլիացիք «Մաթըրինկ Սանտէյ» անունով տօն ունէին: Այդ օրը ուրիշներուն տունը ծառայող մայրերու կ՛արտօնէին տուն երթալ եւ ընտանիքին հետ անցընել օրը:

Մայրերու տօնին առիթով կը պատրաստուէր նաեւ «Մաթըինկ քէյք»-ը, որ ծանօթ էր նաեւ «Սիմնել քէյք» անունով: Անիկա չոր պտուղներով եւ մարզիբանով պատրաստուած կարկանդակ մըն է:

– 11 –

Սպանիոյ մէջ ճաշարանները ծաղիկ կը նուիրեն յաճախորդ մայրերուն:
Ճիշդ, Սպանիոյ մէջ մայրերու տօնը կը նշուի մայիսի առաջին շաբաթը: «Էլ տիա տը լա մատրէ»-ի օրը սպանացիք ճաշարանները կը խուժեն: Այդ օրը մայրերը կերակուր չեն պատրաստեր: Աւանդութեան համաձայն, ճաշարանները ծաղիկ կը նուիրեն ներկայ մայրերուն:

Խոհագիր

Նիւթելլայով Աղանդեր

Այս դիւրին եւ արագ պատրաստուող աղանդերը անկասկած որ պիտի գնահատուի թէ՛ փոքրերուն եւ թէ՛ մեծերուն կողմէ:

Բաղադրութիւն 4 անձի համար

– 1 պանան
– 1 քիուի
– 1 խնձոր
– 4 ելակ
– 4 «մատելէն» (ձուաձեւ փոքրիկ կարկանդակ)
– 5 ապուրի դգալ նիւթելլա

Պատրաստութիւն

Փայտեայ, ներկայանալի ցպիկներու վրայ քով-քովի անցուցէք լուացուած եւ կտրտուած պտուղները եւ կարկանդակի փոքրիկ կտորը:

Պեն-Մարիի միջոցով նօսրացուցէք նիւթելլան, ապա զայն լեցուցէք չորս փոքրիկ ամաններու մէջ, իւրաքանչիւրին կողքին զետեղեցէք պտուղով ցպիկները եւ հրամցուցէք:

Շաբթուան Բանաստեղծութիւնը

Համբարձում Եայլա

Համբարձում եկաւ, ծաղկունքը ալուան,
Զուգել են հանդեր նախշուն գորգերով.
Փունջ-փունջ աղջիկներ սարերը ելան,
Վիճակ հանելու, աշխուժ երգերով:
Համբարձում եայլա,
Եայլա ջան, եայլա,
Լաւ օրեր, եայլա,
Եայլա ջան, եայլա:
Երգ ու բոյր խառնած,
Թեւ թեւի տուած,
Զուգում են լեռներ,
Ծաղիկ են քաղում,
Ծաղկի հետ խաղում
Ինչպէս թիթեռներ:
Համբարձում եայլա,
Եայլա ջան, եայլա,
Լաւ օրեր, եայլա,
Եայլա ջան, եայլա:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ