Թումանեանի Կեանքը Պատմող Խօսուն Իրեր

Պատրաստեց՝ ՇՈՒՇԻԿ ՄԱՒԻՍԱԳԱԼԵԱՆ

Թումանեանի արձանը Օփերայի շրջափակէն ներս

94 տարի առաջ այս օրը Մոսկուայի մէջ մահացաւ Ամենայն Հայոց բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանը:

1953-ին  Թումանեանի Թիֆլիսի տունէն 9 մեծ բեռնակառքերով Երեւան փոխադրուեցան գրագէտին բոլոր իրերը: Անոր կնոջ եւ աղջիկներուն ջանքերով վերստեղծուեցաւ թիֆլիսեան տունը` Յովհաննէս Թումանեան թանգարան անունին տակ: Թանգարանը հիմնադրուեցաւ 1953-ի ապրիլին` նուիրուած Ամենայն Հայոց բանաստեղծի մահուան 30-ամեակին: Թանգարանին ճարտարապետն էր Գրիգոր Աղապապեան:

Նշենք, որ 1939-ին Լոռի մարզի Դսեղ գիւղին մէջ բանաստեղծին հօրենական տունը եւս վերածուեցաւ տուն-թանգարանի, ծննդեան 70-ամեակին առիթով:

Բաւական հետաքրքրական է բանաստեղծին թիֆլիսեան բնակարանին կրկնօրինակը` կահաւորուած նոյնութեամբ: Հոն կան անոր կեանքին եւ գործունէութեան վերաբերող նիւթեր` ստեղծագործութիւններու բնօրինակներ, լուսանկարներ, նամակներ, ինչպէս նաեւ անձնական իրեր` որոնք շատ բան կը պատմեն բանաստեղծին մասին…

Օլկային Երգարանը

Ժամանակի բոլոր աղջիկներուն պէս երգարան «պահելու» սովորութիւն ունէր նաեւ Օլկան` Յովհաննէս Թումանեանի կինը: Երգարանին մէջ բանաստեղծութիւն մը կայ, որ երկու տարբեր ձեռագրերով գրուած է: Օլկան իր յուշերուն մէջ կը պատմէ, որ երբ իրենք նշանուած էին, Թումանեանը երեկոյ մը իրենց տունը կու գայ եւ կը տեսնէ երգարանը: Երբ Թումանեանը ներս կը մտնէ, այդ պահուն Օլկան կ՛ընդօրինակէր Ռաֆայէլ Պատկանեանի «Անվերջ գանգատներ»  բանաստեղծութիւնը: Թումանեան Օլկային ձեռքէն կ՛առնէ գրիչը եւ բանաստեղծութեան մի քանի տունը ինքը կ՛արտագրէ եւ տակն ալ կը ստորագրէ: Օլկա Թումանեանի երգարանին մէջ կը գտնուի երիտասարդ բանաստեղծին առաջին ստորագրութիւններէն մէկը:

Ամերիկեան Կօշիկներ

Յ. Թումանեանի ամերիկեան արտադրութիւն  տնային կօշիկները յաճախ կը յայտնուին Թիֆլիսի հայկական թատրոնի դերասաններու ոտքերուն… Հայ դերասանները Թումանեանի կօշիկները փոխ կ՛առնէին Համլեթի դերը խաղալու ատեն:

Ճափոնական Ջեռակներ

Ցուրտ եղանակին բանաստեղծին ձեռքերը միշտ գրպաններուն մէջ կ՛ըլլային: Յ. Թումանեանը շատ մսկոտ էր, անոր վերարկուին գրպաններուն մէջ կային ճափոնական ջեռակներ` ձեռքերը տաք պահելու համար:

Քառեակներու Տուփը

Ընդամէնը քանի մը տողի մէջ կեանքի ամբողջ փիլիսոփայութիւնը արտայայտած գրագէտը իր քառեակները կը գրէր թախտին պառկած: Թումանեանի «Հոգու կենսագրութիւններ»-ը ծնած բանաստեղծի կեանքի վերջին տարիներուն: Ան հիւանդ էր եւ թոյլ կը զգար, այդ պատճառով ալ պառկած կը գրէր: Քովը միշտ թուղթ եւ մատիտ կ՛ըլլար, որպէսզի մուսան «կողքով չանցնէր»… Ամբողջ գիշերը կը գրէր, իսկ պատին հաստատած էր քառեակներուն համար յատուկ տուփ մը,  ուր կը զետեղէր «նորածինները»…

Արծաթեայ Նոթատետրը

Թումանեան իր 50-րդ տարեդարձը տունը չտօնեց: Ուրախութիւններու տրամադրութիւն չունէր` ընտանեկան կորուստներու պատճառով: Ժողովուրդը սակայն չէր մոռցած Ամենայն Հայոց բանաստեղծին ծննդեան օրը. տօնական ձեռնարկներ եղան տարբեր վայրերու մէջ: Այդ օրերուն Թումանեանին հրաւիրեցին Լոռեցիներու հայրենակցական միութեան անդամները եւ անոր նուիրեցին արծաթեայ նոթատետր` վրան փորագրուած «Հայրենի Լոռու անզուգական երգիչ, սիրելի Յովհաննէս Թումանեանին»:

Պահարանը Պահուող Գիրքեր

«Խնդրում եմ չծխել եւ գիրք չխնդրել»: Թումանեանը այս գրութիւնը փակցուցած էր գրադարանի պատին: Բանաստեղծը կանոնաւոր կրթութիւն չէր ստացած, բայց խոր գիտելիքներ ունեցող գրագէտ էր: Այդ գիտելիքները ան ամբարած էր ինքնակրթութեամբ: Իր կարճատեւ եւ դժուար կեանքին ընթացքին ան 10 հազար գիրք հաւաքած էր: Անոր 10 հազար գիրքերէն 8150-ը պահպանուած են: Երկու հազար գիրք առնուած եւ չէ վերադարձուած: Որպէսզի այլեւս չտեսնեն ու գիրք չխնդրեն, ան 13 պահարաններու ապակիները ծածկած էր նկարներով…

Պատի Դեղատուփը

Թումանեանի թիֆլիսեան տան պատին կար դեղերու փոքրիկ պահարան մը: Գրագէտին մահէն ետք, սակայն, տուփին մէջ երկար տարիներ պահպանուեցաւ անոր սիրտը: Թումանեան մահացաւ Մոսկուայի հիւանդանոցներէն մէկուն մէջ: Անոր կողքին էին 10 զաւակներէն երեքը: Թումանեանի մահէն ետք անոր որդին` Արեգը հօրը սիրտը կը վերցնէ եւ կը պահէ դեղատուփին մէջ: «Ես չուզեցի հայրիկի բարի սիրտը թափեն: Թաքուն վերցրեցի»: Թումանեան կը թաղուի Թիֆլիս, իսկ սիրտը աւելի քան 20 տարի կը պահուի տունը:

Այն սենեակը, ուր դեղատուփը զետեղուած էր, կը գիշերէ գրագէտ Ա. Իսահակեանը: Ան կ՛այցելէ Թումանեանի ընտանիքին, զրոյցի կը բռնուի, եւ ուշ ժամի պատճառով կ՛որոշէ գիշերը հոն անցընել: Կը պառկի թախտին եւ ամբողջ գիշերը քունը չի տանիր: Առաւօտեան Թումանեանի տղան սենեակ  կը մտնէ եւ կ՛ըսէ, թէ դեղատուփին մէջ հօրը սիրտը պահուած է: Իսահակեան կը հասկնայ անքնութեան պատճառը: «Ամբողջ գիշեր Օհաննէսի սրտի հետ էի, դրա համար էլ չքնեցի»: Շատ յուզուած դուրս կ՛ելլէ սենեակէն եւ խորհուրդ կու տայ սիրտը տունը չպահել:

Թումանեանի սիրտը 1994-ին կը թաղուի Դսեղի հօրենական տան բակին մէջ, բանաստեղծին կնոջ համաձայնութեամբ:

Յովհաննէս Թումանեանի տուն-թանգարան (Դսեղ)

Յովհաննէս Թումանեան թանգարան (Երեւան)

Թումանեանը Ըսած Է…

–  Աշխատեցէ՛ք ձեր սիրտը պահել մաքուր ու լիքը ամենալաւ ու ամենաբարի զգացումներով եւ աշխարհին ու մարդուն նայեցէք բարի սրտով ու պայծառ հայեացքով:

–  Արուեստը պիտի լինի աչքի նման թափանցիկ, պարզ եւ աչքի նման բարդ:

–  Ինչ սքանչելի բան է, երբ մարդ արդար է ու զինուած` իր լաւ գործերով:

–  Տաղանդները ապրում են մի որոշ ժամանակաշրջանում, իսկ հանճարները` բոլոր ժամանակներում…

–  Գեղարուեստում ու կեանքում ամենաէականն ու ամենաթանկը պարզութիւնն է: Ուժը պարզութեան մէջ է. դրա համար Նիցչէ տկար է. նա չունի Կէօթէի պարզութիւնը:

–  Բանաստեղծի ոտը հարազատ ու իրական հողի վրայ պիտի լինի, նրանից յետոյ կարող է միայն բարձրանալ, թէկուզ գլուխը մինչեւ երկինք հասնի:

–  Ժողովուրդների մեծութիւնը յայտնւում է իրենց հոգեւոր կուլտուրայի մէջ: Եւ ամէն մի ժողովրդի մեծութեան նշանը իր գրականութիւնն է:

–  Ամենալաւ ու ամենամեծ բանը, որ ես ունեցել եմ իմ կեանքում, այդ եղել է իմ հայրը: Նա ազնիւ մարդ էր եւ ազնուական` բառի բովանդակ մտքով: Չափազանց մարդասէր ու առատաձեռն, առակախօս ու զուարճաբան, սակայն միշտ ունէր մի խոր լրջութիւն:

–  Ինչ որ սարի բան կայ իմ մէջ, դա իմ մօրից է` նանից: Թռչող կին էր իմ մայրը, արծիւի թռիչք ունէր: Ամենաբարձր սարերում, ծաղկոտ տեղերում է պահել ինձ: Շատ բան է տուել ինձ մայրս, շա՜տ… շա՜տ էր սիրում ինձ:

–  Բնութիւնն ինձ համար ամէն ինչ է: Գուցէ մանկութեան տպաւորութիւններից է, բայց ես ինձ թեթեւ եմ զգում բնութեան մէջ, մանաւանդ` մեր սարերում:

Մեծերը Թումանեանի Մասին

Թումանեանը  վարպետ է ամէն կողմով, մեծ գեղարուեստագէտ եւ ժողովրդական հոգու իմաստուն ու վսեմ թարգմանը:

Թումանեանի պալատում
Ով որ քէֆի չի նստել,
Նա չի տեսել դեռ խնդում,
Աշխարհ չի տեսել:
Թումանեանի պալատում
Կը գտնես, ո՜վ մարդ,
Անուշ, Արփի-արբեցում,
Եւ վարդ, եւ նուարդ…

ՎԱՀԱՆ ՏԷՐԵԱՆ

 

Կայ Մեծարենց, կայ Տէրեան, եւ բազում ուրիշ պոետներ կան, բայց Թումանեանն է անհաս Արարատը մեր նոր քերթութեան:

ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ

 

Թումանեանը ժողովրդական հանճարի փայլատակումն է: Ծնուելով հողից, ունենալով լեռնցու մեծ սիրտ ու պայծառ երեւակայութիւն` նա իր ժողովրդի ազգային նկարագիրը, նրա ճակատագիրն ու պատմական գոյատեւման վիթխարի ուժը: Նա ի տես աշխարհի բարձրացրեց իր ժողովրդի համամարդկային ոգին, բարի սիրտը, անմար հեթանոս հաւատը բնութեան նկատմամբ:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՍԱՐԵԱՆ

 

Նա հարբեցնում էր խնճոյքներին ոչ թէ գինով, այլ իր հումորով, իր կախարդիչ լեզուով, մտքի, խօսքի, ճաշակի հմայիչ գիւտերով:

ԱՒԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿԵԱՆ

 

Թումանեանն ինքնին  մեծութիւն է, բայց ոչ երբեք` մեծութիւն իր մէջ, նա իր մեծութիւնը երբեք չի ցուցադրում մեր առջեւ եւ մեզ չի ճնշում դրանով: Նա միշտ ինքնակամ հաւասարւում է մեզ` կարծես ինքը ճնշուելով մեր փոքրութիւնից: Նա ինքնայօժար հաւասարւում է մեզ «մեծի հետ` մեծ, փոքրի հետ` փոքր» կենսափիլիսոփայութեամբ, որպէսզի մենք էլ մեզ փոքր չզգանք: Այսքան բարի ու նրբանկատ կարող է լինել նա, ու պատուիրանաց պատուիրանն է եղել «արեւի նման նայեցէք աշխարհին» խօսքը:

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ

 

Ուրախութեամբ կարդացի Թումանեանի «Անուշ»-ը եւ շատ անուշ գտայ:

ԿՈՄԻՏԱՍ

 

Թումանեանի արուեստը մի տիեզերք է, որտեղ ամէն մի սերունդ իր համար գտնելու է նոր աստղահոյլեր:

ՀԱՄՕ ՍԱՀԵԱՆ

ԿԱՆՉ

Եթէ կաս, աստուած,
Եւ չես ստեղծել
Արտասուք ու լաց,
Հեծել, անիծել,
Թէ չար նախանձի
Թոյնով մահացու
Դու չես վարակել
Պարզութիւնն հոգու
Թէ դու չես ասել,
Որ կեանքը այսպէս
Լինի անսպառ
Տանջանքի հանդէս,-
Մեղմացրու մարդկանց
Կիրքն ամբարտաւան,
Եթէ աստուած ես
Դու խաղաղութեան:

Տէ՛ր արագահաս,
Աստուած արդարի,
Ո՞ւր ես, եթէ կաս.
Ես աղօթք արի,
Բայց սրածութեան
Ահարկու ձայնից
Խլացաւ իսկոյն
Իմ աղօթքն անբիծ.
Եւ ես, վայրենի
Կրքից կատաղած,
Ամբարիշտների
Քարերից փախած,
Քո անուան յուսով
Կռուեցի երկար,
Պարծեցայ քեզնով,
Սակայն դու չեկար:
Էլ ինչո՞ւ եմ ես
Տառապում այսքան,
Եթէ աստուած ես
Դու անմեղութեան:

Ինչո՞ւ տակաւին
Չես պատժում չարին,
Ո՞ւժդ է պակասում,
Թէ՞ չենք աղերսում:
Ինչո՞ւ չես գալիս,
Ո՞ւր ես, եթէ կաս,
Թէ դո՛ւ չես տալիս
Խեղճին պատուհաս.
Թէ չարագործին
Դո՛ւ չես տուել սուր,
Որ խաղաղ հոգին
Սարսափի ի զուր.
Թէ՞ դու չըգիտես,
Որ այստեղ, երկրում
Մարդը ժպտերես
Մարդ է գիշատում.
Դէ արի՛ ու տե՛ս,
Զարկի՛ր ու շանթի՛ր,
Եթէ աստուած ես
Դու վըրէժխնդիր:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ

1891